بسم اللّه الرحمن الرحیم
الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی لَمْ یتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لا وَلَدا وَ لَمْ یكنْ لَهُ شَرِیك فِی الْمُلْك وَ لَمْ یكنْ لَهُ وَلِی مِنَ الذُّلِّ وَ كبِّرْهُ تَكبِیرا ستایش خدای را كه همسر و فرزندی برنگرفته، و در فرمانروایی شریكی برایش نیست، و سرپرستی از روی ناتوانی نداشته است، و او را بزرگ شمار بسیار بزرگ.
اهل بیت (علیهم السلام) تنها راه شناخت خداوند
در این فراز، از طریق حمد و ستایش خداوند متعال، برخی از صفات الهی بیان می¬گردد. پیش از توضیح این اوصاف توجه به این نکته ضروری است:
شناخت خداوند و صفات جلال و جمال او به غیر از طریق اهل بیت علیهم السلام امری ناممكن است؛ گرچه هر كسی نسبت به فراخور استعدادش خداوند را می‌شناسد و به او ایمان می‌آورد؛ اما این شناخت ناقص و محدود به فهم آن فرد است و بیان اوصاف الهی از زبان اهل بیت علیهم السلام جلوه‌ای دیگر دارد و آنان كامل‌ترین و مطمئن‌ترین منبع وحی و سرچشمه توحیدند. و اگر توصیف خداوند متعال از طریق اهل بیت (علیهم السلام) نبود، بشر با عقل و علم محدود خویش توانایی راه یابی به شناخت صفات الهی را نداشت. از این رو امام صادق (علیه السلام) چنین می فرمایند:
«إِنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ أَحَدٌ مُتَوَحِّدٌ بِالْوَحْدَانِيَّةِ مُتَفَرِّدٌ بِأَمْرِهِ خَلَقَ خَلْقاً فَفَوَّضَ إِلَيْهِمْ أَمْرَ دِينِهِ فَنَحْنُ هُمْ يَا ابْنَ أَبِي يَعْفُورٍ نَحْنُ حُجَّةُ اللَّهِ فِي عِبَادِهِ وَ شُهَدَاؤُهُ عَلَى خَلْقِهِ وَ أُمَنَاؤُهُ عَلَى وَحْيِهِ وَ خُزَّانُهُ عَلَى عِلْمِهِ وَ وَجْهُهُ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ وَ عَيْنُهُ فِي بَرِيَّتِهِ وَ لِسَانُهُ النَّاطِقُ وَ بَابُهُ الَّذِي يَدُلُّ عَلَيْهِ نَحْنُ الْعَالِمُونَ بِأَمْرِهِ وَ الدَّاعُونَ إِلَى سَبِيلِهِ بِنَا عُرِفَ اللَّهُ وَ بِنَا عُبِدَ اللَّهُ نَحْنُ الْأَدِلَّاءُ عَلَى اللَّهِ وَ لَوْلَانَا مَا عُبِدَ اللَّه‏»(1)؛ خداوند یکتا و يگانه است و در امر خویش به تنهایی تصرف می نماید. خلقى را آفريد و امر دين خود را به ايشان واگذار فرمود و آن خلق ما هستیم. پسر ابى يعفور ماحجت خدا در ميان بندگانش و گواهان او بر خلقش و امينان او بر وحيش و خزينه داران او بر علمش و وجه او كه از آن آمده مى‏شود و چشم او در خاكيانش و زبان گوياى او و باب و درگاه او كه بر او دلالت ميكند، هستیم و ما عمل کنندگان به امر او و دعوت کنندگان به راه او هستیم. تنها به وسیله ما، خداوند شناخته شد و تنها به وسیله ما خدا پرستيده شد و مائيم رهنمايان بر خدا و اگر ما نبوديم‏ خدا پرستيده نميشد.
همچنین امام هادی (علیه السلام) در تبیین صفات خداوند می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لَا یوصَفُ إِلَّا بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَ أَنَّی یوصَفُ الَّذِی تَعْجِزُ الْحَوَاسُّ أَنْ تُدْرِكَهُ وَ الْأَوْهَامُ أَنْ تَنَالَهُ وَ الْخَطَرَاتُ أَنْ تَحُدَّهُ وَ الْأَبْصَارُ عَنِ الْإِحَاطَةِ بِهِ نَأَی فِی قُرْبِهِ وَ قَرُبَ فِی نَأْیهِ كَیفَ الْكَیفَ بِغَیرِ أَنْ یقَالَ كَیفَ وَ أَینَ الْأَینَ بِلَا أَنْ یقَالَ أَینَ هُوَ مُنْقَطِعُ الْكَیفِیةِ وَ الْأَینِیةِ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ؛ (2) خداوند متعال توصیف نشود، جز بدانچه خود وصف كرده است و چگونه توصیف می‌شود آن وجودی كه حواس مخلوقات از دركش ناتوان است و اوهام و خیالات به آن نمی‌رسند و تصور و اندیشه‌ها به حقیقتش آگاه نمی‌گردند و در افق نگاه چشمها نگنجد! او با همه نزدیكی دور است و با همه دوری‌اش نزدیك. چگونگی را پدید آورد و خودش چگونه نیست. مكان را آفرید، ولی خود مكانی ندارد و از چگونگی و مكان داشتن جداست. یگانه است و بی همتا. با شكوه است و نامها و اسمائش همه مقدس اند و پاك.»
سعدی در بوستان در توضیح این معنا سروده است:
جهان متفق بر الهیتش فرو مانده از كنه ماهیتش
نه ادراك بر كنه ذاتش رسد نه فكرت به غور صفاتش رسد
بشر ماورای جلالش نیافت بصر منتهای جمالش نیافت
نه هر جای مركب توان تاختن كه جاها سپر باید انداختن
نه بر اوج ذاتش پرد مرغ وهم نه در ذیل وصفش رسد دست فهم
در این بحر جز مرد داعی نرفت گمان شد كه دنبال راعی نرفت
چه شبها نشستم در این سیر گم كه دهشت گرفت آستینم كه قُم
بنابراین تنها راه شناخت خداوند، معرفی خداوند متعال از خود است که این معرفی از طریق اهل بیت (علیهم السلام) به ما رسیده است و غیر از اهل بیت (علیهم السلام) هیچ راهی برای شناخت حقیقی خداوند متعال وجود ندارد چرا که ایشان راهنمایان به سمت خداوند متعال هستند و آنان خدا را شناخته و مسیر بندگی را پیموده اند.
این فراز از دعای شریف که به توصیف خداوند متعال می پردازد، کلام معصوم و ولی خداست و ما در شناخت صفات باری تعالی کمک می کند.
یگانگی و بی نیاز خداوند متعال
هر انسانی در هنگام گرفتاری خود و کم شدن توانش، احتیاج به کمک پیدا می¬کند و کسی همچون همسر و فرزندان به سراغ او می آیند تا او را از گرفتاری نجات دهند. از این رو انسان به کمک کار نیازمند است ولی از آنجایی که خداوند متعال قادر مطلق است و هیچ گاه ناتوان نمی شود، به کمکی نیاز نداشته و بی نیاز مطلق است. از این رو برای خود مصاحب و فرزندی قرار نمی دهد تا به کمک ایشان، به رفع نیازهای خود بپردازد.
همچنین خداوند متعال نا محدود است و این موجود نامحدود نمی تواند شریکی در فرمانروایی خود داشته باشد چرا که شریک و سرپرست داشتن موجب محدودیت خداوند متعال شده و این با ذات الهی سازگاری ندارد و این خداوند متعال است که ولیّ و سرپرست همه چیز است و کسی بر او سرپرستی و ولایت ندارد.
______________________
(1) توحید (صدوق)، ص152.
(2) كافی، ج 1، ص 138؛ تحف العقول، ص 482.