مشروعيت سوگواري براي اموات و شهداء در اسلام

امروزه تعدادي از نحله ها و جريان هاي به اصطلاح فکري مباحث متعددي پيرامون عزاداري و مشروعيت آن در اسلام مطرح مي کنند. قصد از نوشتن اين سطور، بحث در باب مشروعيت اصل عزاداری است و اينکه آيا از نظر شریعت مقدس اسلام، جایز است يا خير؟ يکي از اولين اين گروهها که در ايجاد شبهه فوق، فرقه ي جدید التأسیس وهابیت است که پيروان محمد بن عبدالوهاب هستند. اين فرقه در سال 1200 هجری قمری توسط دولت انگلستان تشکيل و بر کشور حجاز مسلط شد. البته وهابيت به دروغ مدعي است که در اسلاف و گذشتگان ریشه دارد. اين فرقه عقیده دارد که سوگواري براي اولیاء الهی، عزاداری کردن، گریه و شیون و مرثیه خوانی بر ائمه معصومين هیچ سند و مدرکی ندارد و از سنت بحساب نمی آید. لذا بدعت است و باید آن را ترک کرد.

برای اثبات حقانيت عملي در شريعت، کافیست به سنت رجوع کرده و مواردی را بررسي کنیم که پیامبر اکرم (ص) بدان عمل مي کردند و یا دستور به انجام آن مي دادند. اين شيوه، دستور خداوند در قرآن کریم است که فرمود: « فَإِنْ تَنازَعْتُمْ في‏ شَيْ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُول‏ » پس اگر در مطلبی نزاع کردید حکم آن را به خدا و رسول (ص) بازگردانید. [نساء/59]

در زير مواردي را در خصوص عزارداري و سوگواري در سيره و سنت پيامبر مطرح مي کنيم که همگي از کتب معتبر اهل سنت است:

1- پیامبر (ص) در مجلس عزاداری حضور يافتند.

بخاری از علماء اهل سنت به سند خود از عایشه نقل می کند: هنگامیکه خبر شهادت زید بن حارثه، جعفر بن ابی طالب و عبد الله بن رواحه به پیامبر (ص) رسید، حضرت در حالیکه آثار حزن در صورت مبارکشان نمایان بود وارد مسجد شدند و در آنجا نشستند. سَمعتُ عائِشَةَ تَقولُ : لَمّا جائَ قَتلُ زیدِ بن ِ حارثُه و قَتلُ جَعفَرِ و هو ابنُ اَبی طالب و قَتلُ عبد الله بن رَواحَة فی غزوة موتة الی النبی جَلَسَ النّبیُ فی المسجد حالَ کونهِ یُعرَفُ فیه الحُزنُ [ارشاد الساری لشرح صحیح البخاری /ج3/ص89-388 / ح1305]

2-  پیامبر (ص) امر به عزاداری فرمودند.

ابن اسحاق نقل مي کند هنگامیکه پیامبر (ص) از جنگ احد به مدینه باز مي گشتند، از کنار خانه يکي از انصار قبیله بنی عبد الاَشهَل و ظفر عبور کردند. زنان آن قوم بر کشته شدگان و شهدای خود در جنگ احد گریه کرده و نوحه سرايی می کردند و پيامبر صداي آن را شنيدند. در این هنگام چشمان رسول خدا (ص) پر از اشک شد و فرمودند: « ولی کسي نيست براي عمویم حمزه، گریه کند » سعد بن معاذ و اسید بن حضیر به خانه هایشان بازگشتند و این کلام رسول خدا (ص) را به زنان انتقال دادند. آنان بر غم و اندوه فقدان عموی رسول خدا گریستند و به عزاداری پرداختند. قال ابن اسحاق: و مرّ رسول الله بدار مِن دور الانصار مِن بنی عبد الاَشهل و ظفر، فسمع البکاء و النّوائح علی قتلاهم فذرفت عَینا رسول الله فبکی ثمّ قال: « لکن حمزة لا بَواکی له » فَلَمّا رجع سعد بن معاذ و اسید بن خصیر الی دار بنی عبد الاشهل اَمَرا نسائهم أن یتحزمن ثم یذهبن فیبکین علی عمّ رسول الله (ص). [سیره ابن هشام/ج3/ص91]

پیامبر (ص) در این کلام نوراني، گریستن و عزاداری کردن را تأييد مي کنند.

3- رسول خدا (ص) عزاداری کردند.

رسول اکرم (ص) در مرگ فرزند خويش، جناب ابراهیم گریستند. ابوبکر یا عمر – ترديد از راوي است- سؤال کردند: شما خودتان دستور به صبر می دادید، چرا بر ابراهیم گریه می کنید؟ حضرت فرمودند: « چشمها گریان است، قلب می سوزد، اما آنچه موجب خشم خداوند است نمی گویم. لَمّا تُوُفیَّ ابنُ رسول الله (ص) ابراهیمُ بَکی رسول الله (ص) فقال له المُعَزّی إمّا ابوبکر وَ إمّا عُمَر أنتَ اَحَقُّ مَن عَظَّمَ الله حَقّه. قال رسول الله (ص) تَدمَعُ العَینُ و یَحزَنُ القَلبُ و لانَقولُ ما یُسخِطُ الرَّبِّ [ سنن ابن ماجه / ج2/ص261/ح1589]

4- رفتار رسول خدا با کسيکه ديگران را از عزاداری نهي کرد.

روزی پیامبر خدا (ص) برای تشییع جنازه ی شخصي بیرون آمدند در حاليکه عمر بن خطاب همراه ایشان بود. زنی از زنان شروع به گریه کرد، عمر وی را از گريه بازداشت و نهی کرد. رسول خدا (ص) فرمودند: « اي عمر! او را رها کن، چرا که چشم گریان و نفس مصیبت دیده است و این جدايی تازه بوقوع پیوسته است. أنّ النّبیَّ کانَ فی جَنازَةٍ فَرأی عُمَرُ امرَأةً فَصاحَ بِها ، فقال النّبیُّ دَعها یا عُمَرُ فاِنّ العَینَ دامِعَةٌ وَ النَّفسَ مُصابَةٌ و العَهدَ قَریبٌ. [سنن ابن ماجه/ج3/ص260/ح1587]

تمامي مواردي که ذکر شد، همگي از سيره و سنت پیامبر (ص) و از کتب اهل تسنن بود که بیان کرديم که البته گوشه اي از مطالب بسياري بود که در باب این موضوع از کتب اهل سنت بيان کرديم. در بخش ديگر به بيان سيره پيامبر و اهل بيت عصمت در مورد عزاداري از منظر شیعه مي پردازيم. بهر حال از آنچه گفتیم مشخص می شود اصل عزاداری و گریه بر اموات، سنت است. ضمن آنکه در کنار سيره پيامبر اکرم، از قصص انبياء در قرآن نيز چنين برداشت مي شود که عزاداری، گريه و مرثيه جایز است. در داستان حضرت یعقوب آمده است:

« وَ قالَ يا أَسَفى‏ عَلى‏ يُوسُفَ وَ ابْيَضَّتْ عَيْناهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظيمٌ، قالُوا تَاللَّهِ تَفْتَؤُا تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتَّى تَكُونَ حَرَضاً أَوْ تَكُونَ مِنَ الْهالِكينَ، قالَ إِنَّما أَشْكُوا بَثِّي وَ حُزْني‏ إِلَى اللَّهِ » و يعقوب فرمود واسفا بر فراق یوسف، و از گریه غم چشمانش سفید شد و سوز هجران و داغ دل بنهفت. فرزندانش به ملامت گفتند: به خدا سوگند که تو آنقدر دائم یاد یوسف مي کنی تا از غصه فراقش مریض شوی و یا خود را به دست هلاکت سپاری. يعقوب گفت: من غم دل را با خدا به شکوه گویم. [یوسف، آیه 84 تا 86]

بر مبناي آيات فوق و تصديق خداوند، سوگواري بر پيامبر الهي، اگر منجر به مرض یا مرگ شود نيز مورد اشکال نيست. این داستان يکي از پیامبران الهی است. چون معصوم است، فعل او مورد استناد است. امام زین العابدین فرمودند: يعقوب گریست و شکوه کرد برای کسی که ناپدید شده بود و نمی دانست که آیا مرده است یا زنده؟ در حالیکه اباعبدالله الحسین (ع) توسط گرگ صفتان عراق و شام به شهادت رسید.

با جمع بندي موارد فوق، جواز اقامه عزاداري، واضح و روشن مي شود. اما طبق آيه مودت که در قرآن کریم آمده است (قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى ‏» بگو در برابر این رسالت مزدی از شما نمی خواهم جز مودّت خویشاوندان خود را. شوری، 23) مودت اظهار علاقه و محبت همراه با اطاعت نسبت به اهل بيت است که بايد بروز پيدا کند. عزاداری برای اهل بيت اظهار همدردی با خاندان پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) است. امام صادق (ع) فرمودند: «رَحِمَ اللَّهُ شِيعَتَنَا شِيعَتُنَا وَ اللَّهِ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ فَقَدْ وَ اللَّهِ شَرَكُونَا فِي الْمُصِيبَةِ بِطُولِ الْحُزْنِ وَ الْحَسْرَةِ » خداوند شیعیان ما را رحمت کند، به خدا قسم آنان حقیقتاً مؤمن اند. به خدا سوگند آنان در اندوه و حسرتی دائمی در عزای ما سهیم اند. [بحارالأنوار/ج43 /ص221 ]

حضرت رضا (ع) نيز فرمودند: « إِنَّ الْمُحَرَّمَ شَهْرٌ كَانَ أَهْلُ الْجَاهِلِيَّةِ يُحَرِّمُونَ فِيهِ الْقِتَالَ فَاسْتُحِلَّتْ فِيهِ دِمَاؤُنَا وَ هُتِكَتْ فِيهِ حُرْمَتُنَا وَ سُبِيَ فِيهِ ذَرَارِيُّنَا وَ نِسَاؤُنَا وَ أُضْرِمَتِ النِّيرَانُ فِي مَضَارِبِنَا وَ انْتُهِبَ مَا فِيهَا مِنْ ثِقْلِنَا وَ لَمْ تُرْعَ لِرَسُولِ اللَّهِ حُرْمَةٌ فِي أَمْرِنَا» محرم ماهي است که جاهليت جنگ و کشتار را در آن حرام مي دانست اما در اين ماه ريختن خون ما اهل بيت را حلال دانستند و حرمت ما را شکستند ... [امالی شیخ صدوق]

نمونه اي از عزاداری و گریه و مرثيه سرايي حضرت امیرالمؤمنین علي (ع) در غم شهادت حضرت زهرا (س) در زير آمده است. حضرت علي (ع) اگرچه از دیدگاه اهل سنت امام بحساب نمي آيد اما از صحابی رسول خدا بشمار مي آيد و صد البته برترین آنهاست. عبد الله بن عمر بن خطاب نقل مي کند که او از اهل بیت است و کسی را نمی توان با او مقایسه نمود.

این مرثيه توسط حضرت علي (ع) هنگاميکه فاطمه زهرا (س) را غسل مي داد و کفن مي کرد، بيان شده است. [بحارالأنوار/ج43 /ص180]

فِرَاقُكِ أَعْظَمُ الْأَشْيَاءِ عِنْدِي  

دوری تو برای من بزرگترين حوادث است

وَ فَقْدُكِ فَاطِمُ أَدْهَى الثُّكُولِ‏

و از دست دادن تو ای فاطمه، سخت ترین داغ است

سَأَبْكِي حَسْرَةً وَ أَنُوحُ شَجْواً

با حسرت گریه می کنم و با حزن به نوحه سرايی می پردازم

عَلَى خَلٍّ مَضَى أَسْنَى سَبِيلٍ

بر محبوبی که در والاترین راه گام نهاد 

أَلَا يَا عَيْنُ جُودِي وَ أَسْعِدِينِي

ای چشمها بخشش داشته باشید و ببارید و مرا یاری کنید

فَحُزْنِي دَائِمٌ أَبْكِي خَلِيلِي‏

اندوه من همیشگی است و همواره برای یار خود اشک می ریزم.

________________

حجةالاسلام والمسلمین علوی تهرانی