امام سجاد(ع) از خداوند چنین درخواست می کنند: " و نيّتم را به نيکوترين نيّتها منتهي کن" یعنی: نیت من را به نیت حسن برسان. منظور از نیت حسن، اخلاص در مقام نیت است که کار سختی است.
عوامل و راهکارهای رسیدن به اخلاص را مطرح میکردیم. یکی از آنها این بود که علم به مبدأ و معاد را افزایش بدهیم.
دومین مورد، دستور العملی بود که پیامبر(ص) بیان فرمودند. ایشان فرمودند: برای رسیدن به اخلاص در عمل، یقین لازم است. یقین، مولّد هزاران هزار امر ارزشی است.
سومین عاملی را که مطرح کردیم این بود که اگر کسی بخواهد به اخلاص برسد باید طمع خودش را از غیر خدا قطع کند. یک عدهای هستند که آن قدر در این مرتبه بالا رفتهاند که غیر خدا حتی برای بهشت عمل نمیکنند. میگویند شأن ما بهشت نیست. امیرالمؤمنین(ع) عرضه می دارند:" خدایا! من ترا به خاطر بیم از کیفر و عذاب یا به طمع بهشت پرستش نکردم; بلکه تو را «چون شایسته عبادت یافتم » پرستیدم" یک عدهای هستند که بریدن طمعشان از غیر حتی نسبت به بهشت و جهنم است. حتی نسبت به آخرت آباد است. اینها فقط چهارده نفر هستند.
پیامبر(ص) به عبدالله ابن مسعود فرمودند: " هر گاه خواستی یک عملی را انجام بدهی آن عمل را تماماً برای خدا انجام بده. به خاطر اینکه خدا، عمل بندگان را قبول نمیکند مگر اینکه همه عمل برای او باشد" بسیار سخت است که انسان، عمل را بر مبنای اخلاص شروع کند و بر مبنای اخلاص تمام کند و بر مبنای اخلاص نگه بدارد. کار بسیار سختی است. سه مرحله است.
نباید بگوییم خداوند فقط عمل خالصانه را میپذیرد و ما هم که نمیتوانیم اخلاص داشته باشیم؛ پس عمل را ترک کنیم. این که ما عمل نکنیم مرضی نظر شیطان است. نمیتوانیم به خاطر اینکه اخلاص نداریم تعطیل کنیم. اینکه غلط است. باید رویه‌مان را عوض کنیم. یعنی به دنبال عملی برویم که با اخلاص هست.
عملی که برای خدا نباشد اصلاً بالا نمیرود که بخواهد قبول شود. مصیبت عظما، همین است. اصلاً خدا آن عمل را نمیبیند که حتی یک نمره بیست و پنج صدم به آن بدهد. پس در سوره زلزله آیه 7 که می فرماید: "پس هر کس هموزن ذرّه‌ای کار خیر انجام دهد آن را می‌بیند" همین جا است. خیر باید بر مبنای اخلاص باشد. اگر بر مبنای اخلاص نباشد و اندازه کوه ابو قبیس باشد اصلاً بالا نمیرود که شما بخواهید آن را ببینید. پس تناقضی با آیه ندارد.
امام صادق(ع) فرمودند: " این امرتان را برای خدا قرار دهید و برای مردم قرار ندهید؛زیرا آنچه برای خدا است، برای خدا است و آنچه برای مردم است، به آسمان بالا نمی رود" یعنی عمل دم دستیتان را هم برای خدا انجام بدهید. یعنی همین خوابیدن و خوردن را هم برای خدا انجام دهید و آن را برای مردم انجام ندهید. چون هر چه که برای خدا باشد خدا به آن اهمیت میدهد؛ ولی آنچه که برای مردم انجام شود هرگز بالا نمیرود تا محاسبه بشود. اگر کم باشد و برای رضای خدا باشد، خدا به این عمل نظر میکند.
آدمها وقتی میخواهند یک کار خیری را انجام دهند تهِ دلشان این است که مردم از این عمل خبردار شوند. این را خدا و پیغمبر فرموده اند. همه دوست دارند عمل خیری را که انجام میدهند عالم و آدم خبردار شوند. این، خصوصیت انسان است. این خصوصیت در انسانهای غیر شقی هم هست که وقتی کار شری انجام میدهند میخواهند کسی نفهمد.
همه دوست داریم عمل خیرمان را همه بفهمند و عمل شرمان را کسی نفهمد. اگر کسی با آن علقه-ای که دارد که همه بفهمند عملی را انجام بدهد ولی نه برای اینکه مردم بفهمند و عملش اندک هم باشد خدا به عمل او نظر میکند. لازم نیست کسی خودش را به سختی بیندازد. یک عمل کوچک که برای رضای خدا باشد جزایش فوق آن چیزی است که شما تصور میکنید. امام صادق(ع) فرمودند: " هر کس خدای عزوجل را با عمل اندکش اراده کند، خدا برای او آن را بیش از آن چه خود می خواسته آشکار می کند و هر که به خاطر (تحسین و جلب خشنودی) مردم، به عمل فراوان همراه با رنج بدن و شب زنده داری بپردازد، خدا ابا دارد (از این که به او پاداش بدهد) الّا این که عمل او را در چشم کسانی که به گوششان می رسد، کوچک می کند" هر کسی که به یک عمل کم، خدا را اراده کرده باشد، خدا برای این شخص، یک جزایی فوق تصورش قرار میدهد یک خواب برای رضای خدا کرده است. یک غذا را برای رضای خدا خورده است و در این کار اخلاص داشته است، خداوند بیشتر از آنچه که تصور میشود جزا می‌دهد. یک ضربه شمشیر زده است؛ فقط یک ضربه بوده است.
تیر خلاص، فرمایش امام صادق(ع) است: هر کسی که عملی را برای غیر خدا انجام بدهد، مشرک است. استناد به این آیه 110 از سوره مبارکه کهف است: "پس هر که به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد، و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند" یعنی خالصانه انجام بدهد. امام صادق(ع) ذیل این آیه شریفه حدیثی را بیان فرمودهاند.
نمیگویم کار، سخت است. من واقعیت را بیان میکنم. انذار، بیان واقعیت است، نه سخت کردن واقعیت. پیامبر(ص) در قرآن در مورد رسالتشان چهار لقب دارند: نبی، رسول، مبشر و منذر. در باب رسالتشان خطاب شده است که تو منذر هستی. هیچ آیهای را پیدا نمیکنید که مبشر را به تنهایی به کار برده باشد. مبشر و نذیر با هم هستند. ولی منذر به تنهایی آمده است. خطاب انذار و صفت انذار را به پیامبر(ص) نسبت دادهاند. این یعنی اینکه انذار، مسأله مهمی است.
اگر عملی را انجام میدهید ولی نه برای اینکه مردم بفهمند و وقتی عملی را انجام دادید و کاری نکردید که مردم بفهمند ببینید که خدا چه کاری میکند. آیه آخر سوره کهف در مورد کسی که می-خواهد به لقاء خداوند برسد دو فاکتور بیان کرده است:
1. در عمل برای خدا، شریک قائل نشود.
2. عمل صالح انجام دهد.
فرمایش امام صادق(ع) ذیل آیه شریفه 110 سوره کهف، این است: " آدمى كار ثوابى مى كند، امّا خدا را در نظر ندارد " مردم یک عملی را انجام میدهند که به حسب ظاهر، عمل خوب است؛ چون می-خواهند به او ثواب بدهند؛ ولی به واسطه آن عمل، خدا را لحاظ نکرده است. او اینطور طلب کرده است که مردم او را آدم خوبی بدانند.
سپس امام صادق(ع) فرمودند: " بلكه ستايش مردم در نظر اوست و مشتاق است كه آن را به گوش مردم برساند چنين كسى در پرستش پروردگار خود شرك آورده است" یعنی: میخواهد مردم از او صحبت کنند. دلش میخواهد که این عمل را مردم بشنوند. این آدم، آدمی است که در عبادتش مشرک است.
سپس حضرت فرمود: " بنده‏اى که کارهاى نیک انجام دهد و دوست نداشته باشد آن را فاش کند، خداوند بعد از مدتى آن خیر را براى مردم آشکار مى‏کند "
چقدر باید عمل را پنهان کرد؟ امام کاظم(ع) فرمودند: " اگر در دست راستت، یک چیزی داری که میخواهی ببخشی و میتوانی کاری کنی که دست چپت خبردار نشود، آن کار را انجام بده"
پیامبر(ص) فرمودهاند: " مردم به دو چیز دستور داده شدهاند؛ ولی آن دو را ضایع کردند و انجام نمیدهند و کار دیگری میکنند. آن دو چیز زیاد صبر کردن و کتمان عمل خیر است"
راهکار چهارم: آرزوهایت را کم کنی. " امام علی(ع) فرمودند: آرزوهایت را کم کن تا عملت خالص شود" کسی که آرزوی زندگیش را کم کند در او یقین ایجاد میشود. کسی که یقین در او ایجاد شود خلوص در عمل برایش پیدا خواهد شد.
ثمره اخلاص چیست؟ اگر آدم، عملی را مخلصانه انجام دهد به او چه میدهند؟ چه نتیجهای به او می‌دهند؟ چه نتیجهای بالاتر از این که تقرب به خدا را به او میدهند؟ " امام علی(ع) فرمودند: نزدیک شدن بنده به خداوند سبحان به سبب اخلاص در مقام نیت است" راه تقرب به خدا، اخلاص در نیت است.
امداد الهی چگونه حاصل میشود؟ همه میگویند امداد الهی را میخواهند. حضرت زهرا(س) می‌فرمایند: " کسی که خالصِ عبادتش را بالا به سوی خداوند بفرستد خداوند هم بهترین امدادها را به سوی او میفرستد" امداد الهی مربوط به انسانهای خالص است.
رسیدن به حاجات در سایه اخلاص است. امیر المؤمنین(ع) میفرماید: " اخلاص داشته باش تا کامروا بشوی"
امیر المؤمنین(ع) فرمودند: " هر کسی که اخلاص داشته باشد به آرزوهایش میرسد" عجیب است. میگویند آرزوهایت را کم کن تا به اخلاص برسی. وقتی که به اخلاص برسی به همه آرزوهایت میرسی. یعنی بینش و نگرش انسان تغییر پیدا میکند.
امیر المؤمنین(ع) فرموده است مهم نیست عمل عبادی انجام شود. مهم این است که این عمل عبادی چگونه انجام شود. " ای کمیل مهم نیست که تو نماز بخوانی و روزه بگیری و صدقه بدهی، بلکه مهم این است که آن نماز با یک قلب پاک و عمل خداپسندانه و خشوع ِ راستین صورت گیرد"
امام صادق(ع) فرمودند: اگر خداوند علی اعلا، یک عمل مستحب تو را بپذیرد دیگر تو را عذاب نمی-کند. ثمره دیگر اخلاص، رسیدن به حکمت است. پیامبر(ص) فرموده اند: " هیچ بندهای نیست که چهل شبانهروز برای خدا مخلص باشد چشمه هاي حكمت از قلبش بر زبانش جاري مي گردد" یعنی اینکه خداوند او را مسلح به علم لدنی و الهام میکند. از مبدأ غیبی بدون اینکه بداند کلماتی را بر زبانش جاری میکند. این شخص قادر میشود خوب را از بد تشخیص بدهد. حکمت پیدا کردن یعنی تشخیص ظلمت از نور و هدایت از ضلالت.
شیخ بهایی گفته است: من به این حدیث عمل کردم و نتیجه نگرفتم. خودم را تحلیل کردم و گفتم: من خراب کردم؛ چون من در این چهل روز، خدا را قصد نکرده بودم؛ بلکه میخواستم به حکمت برسم. این یعنی غیرِ خدا. میگویند اگر کسی چهل جمعه، غسل جمعه بکند بدنش نمیپوسد؟ اگر چهل جمعه غسل کنیم که بدنمان نپوسد و میپوسد. اما اگر چهل جمعه برای خدا غسل کنیم، بدنمان نمیپوسد.
امیرالمؤمنین(ع) میفرماید: " وقتی که انسان به مقام خلوص در نیت برسد خداوند به او بصیرت میدهد" اگر کسی بخواهد به مقام نفس مُلهمه برسد باید خلوص داشته باشد. وقتی که خلوص داشت از درون مسلح است که کدام کار، غلط است و کدام کار، درست است. کسی اخلاص داشته باشد از درون هدایت میشود. این است که لذت دارد. ما باید به اینجا برسیم.
اگر کسی اخلاص داشته باشد مربی پیدا میکند. مربی او خدا است. امام سجّاد(ع) میفرمایند: " حق بزرگ خدا بر تو این است که او را بپرستی اما شریک برای او نیاوری. وقتی چنین کاری را به سبب اخلاص انجام دادی و همه را دور کردی و فقط الله بود، خداوند بر خودش واجب میکند که دنیا و آخرت تو را اداره کند"
پیامبر(ص) فرمودند: " خداوند می فرماید: بر قلب بنده اي آگاهي نيابم، پس در آن محبّت اخلاص براي طاعت خودم و پيروي رضايتم را بيابم، جز آنكه قوام و پايداري (زندگي ) او و اداره امور او را به عهده مي گيرم." من از قلب بنده مؤمنم وقتی خبر داشته باشم که او به اخلاص کار میکند تربیتش را منِ خدا به عهده میگیرم.
قبولی اعمال بر اساس اخلاص است: خداوند در سوره مائده آیه 27 می فرماید: "خدا، تنها از پرهیزگاران می‌پذیرد" یکی از خصوصیات متقین، اخلاص است. امیر المؤمنین(ع) فرموده است: انسانهای متقی، اعمالشان را برای خدا خالص میکنند. پس قبولی اعمال هم به اخلاص است.