بررسی شبهات پیرامون آیه 3 سوره مائده معروف به آیه اکمال دین

بعد از انتصاب امیرالمؤمنین علیه السلام به عنوان جانشین پیامبر خدا و ولیّ امر مسلمانان به امر خداوند متعال، جبرئیل فرشته وحی الهی به محضر پیامبر رسید و بخشی از آیه سوم سوره مائده، معروف به آیه اکمال دین را بر ایشان نازل کرد:«الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينا - امروز، دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دین شما پذيرفتم.» بعد از آنکه رسول خدا این آیه را برای مردم در روز غدیر،تلاوت کردند موجی از شادی میان مسلمانان، به جهت کامل شدن دین اسلام و مأیوس شدن مسلمانان از تحریف و نابودی آن، شکل گرفت.خطیب بغدادی یکی از بزرگان اهل سنت مینویسد: «زمانی که پیامبر، علی بن ابی طالب (علیه السلام) را به عنوان ولی مؤمنان معرفی کرد عمربن الخطاب جلو رفت و به آنحضرت چنین تبریک گفت: «بَخْ‏ بَخْ‏ لَکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ، أَصْبَحْتَ مَوْلَایَ وَ مَوْلَى کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَة- (آفرين آفرين به تو اى فرزند ابوطالب!، صبح كردى در حالى كه مولاى من و مولاى هرزن و مرد مؤمن،هستى).» (1). و این آیه شریفه، بیانگر کامل شدن دین در روز غدیر با نصب امیرالمؤمنین علیه السلام به عنوان جانشین و وصیّ پیامبر و امیر و ولیّ مؤمنان، می باشد.
یکی از شبهاتی که دشمنان و مخالفین بر این آیه شریفه دارند این است که «این آیه در روز عرفه سال دهم در ایام حج نازل شد نه در 18 ذی الحجه در غدیر خم و لذا ارتباطی با غدیرخم و امامت امیرالمؤمنین علیه السلام ندارد.» در جواب باید گفت که مفسرین و علمای اهل سنت برای این آیه چند شأن نزول نقل کرده اند که دو مورد از آنها مشهورترین اقوال است، که هر دو مربوط است به سال دهم هجری و ماه های آخر عمر پیامبر. اما برخی زمان نزول آیه را روز عرفه می دانند و برخی نیز روز 18 ذی الحجه در غدیر خم. سیوطی از مفسرین اهل سنت یکی از شأن نزول‎هایی که برای این آیه شریفه نقل کرده است روز 18 ذی الحجه در غدیر خم است.(2) حسکانی یکی دیگر از بزرگان اهل سنت در چند حدیث با سندهای مختلف ذیل این آیه شریفه شأن نزول آن را مربوط به ولایت امیرالمؤمنین در غدیر خم میداند.(3) ابن عساکر از دیگر بزرگان اهل سنت در چند روایت، از جمله شأن نزولهایی که برای این آیه نقل شده را، 18 ذی الحجه و روز غدیر می داند.(4) ابن اثیر نیز در روایتی شأن نزول این آیه را در مورد غدیر خم نقل کرده است.(5) و موارد فراوان دیگر که به جهت رعایت اختصار نقل همه آنها ممکن نیست. و دلیل کسانی که نزول این آیه در روز غدیر را انکار میکنند روایتی است که در صحیح بخاری از عمر بن الخطاب نقل شده است که این آیه در روز عرفه نازل شده است و لذا نزول این آیه در 18 ذی الحجه را تکذیب میکنند.
جواب روشن است بر فرض نزول این آیه در روز عرفه ،چه منعی دارد که در روز 18 ذی الحجه نیز دوباره نازل شود؟ زیرا گاهی یک آیه یا سوره به سبب اهمیتش چند مرتبه نازل شده است همانگونه که در چند مورد چنین بوده است، از جمله نزول سوره حمد دو مرتبه هم در مکه هم در مدینه. و موارد متعدد دیگری که زرکشی از مفسرین بزرگ اهل سنت برخی از آنها را در تفسیر خود نقل کرده است.(6) و منظور از تعدد نزول آیات این است که گاهی به جهت دو یا چند اتفاق مهم، یک آیه، دو یا چند مرتبه نازل شود. در نتیجه آیه اکمال دین چه منعی دارد که هم در روز عرفه و هم 9 روز بعد از آن در غدیر خم نازل شود؟ از طرف دیگر در روایت صحیح بخاری زمان نزول آیه را روز جمعه در عرفه می داند ولی در روایات دیگر نزول آیه اکمال در شب مزدلفه(شب شنبه)(7) و شب جمعه(8) و روز دوشنبه(9) نقل شده است و این تعارض و تناقض چگونه قابل جمع است؟ از طرف دیگر علمای اهل سنت اتفاق نظر دارند که رسول خدا صلی الله علیه وآله بعد از نزول این آیه 81 یا 82 روز زنده بوده است(10) و بنا بر قول مشهور میان اهل سنت در10 یا 12 ربیع الاول از دنیا رفته اند.(11) و این مطلب با نزول آیه اکمال در روز غدیر سازگارتر است تا در روز عرفه.(12)

1- تاریخ بغداد ج 8 ص 284.
2- الدر المنثور ج 3 ص 19.
3- شواهد التنزیل ج 1 ص 200 به بعد.
4- تاریخ مدینه دمشق ج 42 ص 221 الی 243.
5- البدایه و النهایه ج 7 ص 349.
6- البرهان فی تفسیر القرآن ج 1 ص 123.زرکشی می گوید: گاهی یک آیه به جهت اهمیت آیه و مطلب دو بار نازل می شده است. همانند سوره توحید که دو مرتبه نازل شده است. و ابن تیمیه نیز میگوید: اگر براي آيه‌اي دو سبب نزول متفاوت آمده باشد، به درستي هر دو، حکم مي‌کنيم و مي‌گوييم آيه دو بار نازل شده است.(مقدمه فی اصول التفسیر ص 17)
7-صحیح مسلم ج 4 ص 2313.
8- سنن نسائی ج 5 ص 251.
9- المعجم الکبیر ج 12 ص 237.
10- التفسیر الکبیر ج 11 ص 288.
11- البدایه و النهایه ج 5 ص 276. ابن کثیر این تاریخ را از چند نفر از بزرگان نقل میکند و آن را صحیح ترین قول می داند.
12- اگر تاریخ نزول آیه 9 ذی الحجه باشد تا 12 ربیع الاول 92 روز می شود. ولی از 18 ذی الحجه تا 12 ربیع الاول 84 روز می شود. و این تاریخ نزدیکتر به 82 روز است تا روز عرفه که 92 روز میشود.