در توضیح این دعای حضرت امام زین العابدین از دعای شریف مکارم الأخلاق بودیم: «وَ بِعَمَلِي إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ». گفتیم که عمل ما، آخرت را میسازد. همین مبنا، فلسفه رؤیت عمل در روز قیامت است: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَه». عمل حتی اگر به اندازه یک ذره هم باشد قیامت را میسازد. ضمن اینکه اعمال سیئه و حسنه با هم مساوی نیستند و جایگاه سیئات در جهنم است و نتیجه حسنات، امانِ روز قیامت است. از سوی دیگر اگر قرار باشد اعمال حسنه آخرت ما را بسازد باید این عمل را با خودمان ببریم. صرف فاعلیت، قیامت‌ساز نیست. «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها» یعنی: کسی که حسنه را با خود بیاورد، به او ده برابر اعطاء میشود. از همین جا است که یکی از اصول قطعی اعتقادی شیعه به نام حبط عمل کشف میشود. حبط عمل یعنی بی خاصیت و بی اثر شدن عمل.
پیامبر فرمودهاند: هر کسی در روز، سبحان الله بگوید خداوند به ازاء هر سبحان الله، درختی را در بهشت برای او غرس میکند. اگر کسی الحمد لله بگوید خداوند در ازای هر ذکر، درختی در بهشت برای او غرس میکند و میکارد. اگر کسی لا إله إلا الله بگوید خداوند در ازای هر ذکر، درختی را در بهشت برای او می‌کارد. هر گاه که الله اکبر بگوید خداوند به ازاء هر ذکر، درختی را برای او غرس میکند. شخصی گفت: پس ما الان در بهشت، باغهای زیادی داریم؟ پیامبر فرمود: بله! ولی اگر آتش به درختانتان نینداخته باشید. این همان حبط عمل است.
حبط عمل، یک قاعده قرآنی است. به برخی از آیاتش اشاره میکنم:
در سوره مبارکه بقره آیه 217 میفرماید: «وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ» یعنی: و هر کسی از دینش مرتد شود و دین را ترک کند و بمیرد در حالی که کافر گشته است، عملش بی خاصیت میشود.
در سوره مبارکه کهف آیات 103 تا 105 میفرماید: «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرينَ أَعْمالاً الَّذينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً أُولئِكَ الَّذينَ كَفَرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْناً» یعنی: پیغمبر ما! به این مردم بگو آیا میخواهید زیانکارترین آدم از نظر عمل را به شما معرفی کنم؟ کسانی که عملشان باطل است در حالی که خودشان فکر میکنند شاهکار کردهاند. اینها کسانی هستند که به نشانههای حضرت حق کفر ورزیدهاند. کسانی هستند که منکر روز قیامت هستند. تمام اعمال اینها باطل است.
کسانی که به دنبال انکار معاد تا چند روزی را که در دنیا هستند خوش بگذرانند، هر عملی را که گمان میکنند خوب است انجام میدهند. اینها مالیخولیا پیدا میکنند و فکر میکنند عمل خوبی دارند در حالی که عمل خوب برای کسی است که علاوه بر حُسن فعلی، حسن فاعلی هم داشته باشد. یکی از آن اموری که موجب حبط عمل میشود ریا است. موارد دیگری را هم دارد که در قرآن کریم و روایات آمده است. بنابراین اگر کسی بخواهد عملش آخرتساز باشد باید عملش را با خودش ببرد؛ وگرنه دچار بلیه حبط عمل میشود.
به استناد قرآن کریم در سوره مبارکه فاطر آیه 10 فقط عمل صالح که بالابرنده است: «إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ». «الْكَلِمُ» در این آیه مبارکه به معنای اعتقادات است. مثلاً به ذکر شریف «لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ» نیز میگویند کلمه توحید و توحید از اعتقادات است. آیه شریفه میفرماید: اعتقادات صحیح و باورهای خوب به سوی خدا میرود و این، عمل صالح است که آن را بالا میبرد. یعنی عمل صالح هم خودش بالا میرود و هم اعتقادات را بالا میبرد. دین ما اینطور نیست که شما به هر مرتبهای از معرفت رسیدید بینیاز از عمل شوید. اگر بخواهید معرفت و اعتقاداتتان را نشان بدهید لازمه-اش این است که عمل انجام دهید؛ ولی صوفیه خذلهم الله می‌گویند اگر ما به یک حدی از اعتقادات برسیم از عمل بینیاز میشویم. این حرف، حرف شیطان است.
فقط عمل صالح است که این امتیاز را دارد:
• در سوره مبارکه بقره آیه 62 میفرماید: «وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ» یعنی: پاداش کسانی که عمل صالح انجام میدهند نزد پروردگارشان است.
• در سوره مبارکه مائده آیه 69 میفرماید: «وَ عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ» یعنی: کسانی که عمل صالح انجام میدهند در روز قیامت در امان حضرت حق هستند و هیچ وحشتی ندارد.
• در سوره مبارکه کهف آیه 88 میفرماید: «وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُ جَزاءً الْحُسْنى‏» یعنی: پاداش محسنین برای کسی است که عمل صالح انجام دهد.
• در سوره مبارکه مریم آیه 60 میفرماید: «وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ» یعنی: کسی که عمل صالح انجام دهد وارد بهشت میشود.
• در سوره مبارکه قصص آیه 67 میفرماید: «وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسى‏ أَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحينَ» یعنی: هر کسی کار نیک و عمل صالح انجام دهد رستگار است.
حال باید دید عمل صالح به چه معنایی است. در سوره مبارکه فصلت آیه 46 میفرماید: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَيْها وَ ما رَبُّكَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبيدِ» یعنی: هر کسی که عمل صالحی را انجام دهد به نفع خود اوست و کسی که عمل سوء انجام دهد به زیان خودش انجام داده است. خداوند هرگز ظلمکننده به بندگانش نیست. در این آیه شریفه، عمل صالح در تقابل با عمل سوء قرار گرفته است. معنای سوء مشخص است. از تقابل عمل صالح با عمل سوء میفهمیم که مراد از عمل صالح، عمل نیک است.
بر اساس آیات و روایات عمل صالح باید سه ویژگی داشته باشد که اگر این سه ویژگی نباشد اصلاً همان عمل نیک را هم قبول نمیکنند:
ویژگی اول: عمل صالح باید مبتنی بر ایمان باشد. در سوره مبارکه غافر آیه 40 میفرماید: «وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فيها بِغَيْرِ حِسابٍ» یعنی: هر کسی که عمل نیکی را انجام دهد چه مرد باشد و چه زن باید اهل ایمان باشد. اینها کسانی هستند که وارد بهشت می‌شوند و در بهشت، بی حساب و کتاب روزی داده میشوند. میبینید که نه جنسیت را مطرح کرده و نه نژاد را. برای اعمال صحیحه، یک شرط میگذارند و برای اعمال مقبوله، شرطی دیگر. خداوند به عمل صحیح امتیاز نمی‌دهد؛ بلکه به عمل مقبول امتیاز میدهد.
همین مضمون در سوره مبارکه طه آیه 75 هم آمده است: «وَ مَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِكَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلى‏» یعنی: و اگر کسی در حالی که مؤمن است نزد خدا بیاید و عمل صالح انجام داده باشد، درجات بالا خواهد داشت. پس اثر عمل صالح منوط به ایمان است.
عمل علاوه بر اینکه حُسن فعلی دارد باید حسن فاعلی هم داشته باشد. اگر حسن فاعلی نداشته باشد خداوند آن را نمیپذیرد اگرچه فعلِ خوبی باشد. خدای ارحم الراحمین این عمل خوب را که بدون حسن فاعلی است نمیپذیرد. در سوره مبارکه نور آیه 39 میفرماید: «وَ الَّذينَ كَفَرُوا أَعْمالُهُمْ كَسَرابٍ بِقيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتَّى إِذا جاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً» یعنی: کسانی که کافر شدند، اعمالشان مانند سراب در کویر است. آدم تشنه سراب را از راه دور آب میپندارد؛ ولی وقتی نزدیک میرود، میبیند که چیزی نیست. «لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ». در روز قیامت، حاکیمت برای کیست؟ برای خداوند قهار است. او نمیپذیرد؛ چون عمل علاوه بر حسن فعلی باید حسن فاعلی داشته باشد.
خداوند همه شروط را برای همگان بین کرده است؛ ولی عموم مردم یا به حسب جهالت یا لجاجت یا غفلت آن را به یاد ندارند. در تشیع چیزی به نام دینداری آسان وجود ندارد. تشیع تماماً مرز است. اگر کسی آخرت را میخواهد باید مؤمن باشد.
ویژگی دوم: دومین ویژگی عمل صالح که باعث قبولی آن میشود این است که باید منطبق بر دستور شرع باشد. اگر دستور شرع باشد ذبح فرزند توسط پدر هم عمل صالح میشود و جزاء محسنین به او تعلق میگیرد. ولی اگر منطبق بر دستور نباشد هر چقدر هم که ظاهراً معنوی باشد خداوند آن را نمیپذیرد. امام صادق علیه السلام فرموده است: ابلیس به خداوند عرض کرد: خدایا! تو سجده بر آدم را از من نخواه تا من تو را به شکلی بپرستم که لذت ببری. خداوند فرمود: من میخواهم آنطوری که اراده کردهام پرستیده شوم. یک طایفهای نماز میخوانند؛ ولی نمازشان فارسی است. این عمل، مطابق بر دستور شرع نیست.
«قَالَ رَسُولُ اللهِ: لَا يُقْبَلُ قَوْلٌ إِلَّا بِعَمَلٍ وَ لَا يُقْبَلُ قَوْلٌ وَ لَا عَمَلٌ إِلَّا بِنِيَّةٍ وَ لَا يُقْبَلُ قَوْلٌ وَ عَمَلٌ وَ نِيَّةٌ إِلَّا بِإِصَابَةِ السُّنَّةِ» یعنی: گفتار پذیرفته نمیشود مگر در سایه عمل. گفتار و عمل هم فایده ندارد مگر در سایه نیت. گفتار و عمل و نیت نیز پذیرفته نمیشود مگر اینکه آن مسأله، منطبق بر سنت باشد؛ یا سنت الهی یا سنت نبوی یا سنت علوی. غیر از این اگر باشد هر چه که باشد فایدهای ندارد.
ویژگی سوم: باید اخلاص در عمل وجود داشته باشد. «قَالَ عَلِیٌّ عَلَیهِ السَّلَامُ: إِنَّكَ لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكَ إِلَّا عَمَلٌ أَخْلَصْتَ فِيهِ وَ لَمْ تَشُبْهُ بِالْهَوَى وَ أَسْبَابِ الدُّنْيَا» یعنی: خداوند از تو نمیپذیرد مگر آن میزان از اعمال را که در آن خالص بوده باشی.
حضرت زین العابدین علیه السلام به خداوند عرض کردند: «وَ بِعَمَلِي إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ». صحبت از عمل صالح نیست. صحبت از احسن العمل است. معلوم میشود که یک نوع خاصی از عمل صالح را می‌خواهند، نه هر نوعی را. در سوره مبارکه احقاف آیه 16 می‌فرماید: «أُولئِكَ الَّذينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا» یعنی: آنها کسانی هستند که ما بهترین اعمالشان را میپذیریم.
در سوره مبارکه ملک آیات 1 و 2 میفرماید: «تَبارَكَ الَّذي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَ هُوَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَديرٌ الَّذي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» یعنی: پر برکت و زوالناپذیر است کسی که حاکمیت جهان به دست او است. او بر هر چیزی توانا است. او کسی است که مرگ و زندگی را خلق کرد تا شما را بیازماید که کدام یک از شما، از حیث عمل بهتر هستید. خدا هم به دنبال احسن العمل است نه به دنبال عمل صالح. سنت الهی در زندگی این است که امتحان میکند و امتحان او این است که ببینید چه کسی احسن العمل را دارد.