در توضیح این فراز از دعای شریف مکارم الاخلاق بودیم: «وَ بِعَمَلِي إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ». عرض کردم که بنا بر معارف دینی، آخرت ما یک نشئه ابدی است. زندگی در دنیا محدود است و آخرت، ابدیت است. این ابدیت را عمل میسازد. عملی، آخرت را میسازد که بالا برود. عملی بالا میرود که صالح باشد. اما حضرت زین العابدین علیه السلام عمل صالح نمیخواهد؛ بلکه عمل احسن میخواهند.
سنت الهی بر مبنای آزمون و ابتلا و امتحان است. در سوره مبارکه ملک آیه 2 میفرماید: «الَّذي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» یعنی: آن خدایی که مرگ را و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما عمل احسن انجام میدهد. هنگامی که چیزی متعلق آفرینش قرار بگیرد یعنی یک امر موجود است. وقتی میگوید مردن را آفرید یعنی مرگ، عدمی نیست. به همین دلیل است که در معارف میگویند مردن، نیست شدن نیست؛ بلکه تبدیل شدن و انتقال است.
چند تفسیر در باب عمل احسن بیان کردهاند:
تفسیر اول: رسول گرامی در تفسیر احسن العمل سه شرط گذاشتهاند: «أَتَمُّكُمْ عَقْلًا وَ أَشَدُّكُمْ لِلَّهِ خَوْفاً وَ أَحْسَنُكُمْ فِيمَا أَمَرَ اللهُ بِهِ وَ نَهَى عَنْهُ نَظَراً وَ إِنْ كَانَ أَقَلَّكُمْ تَطَوُّعاً» حضرت رسول گرامی میفرماید: احسن العمل این نیست که عمل زیاد داشته باشید. اصلاً دین مبین اسلام، دین کثرت و کمیت نیست. دین کیفیت است. اگر مستحباتتان کم باشد هم اهمیتی ندارد. شما یک واجب انجام دهید؛ ولی آن واجب، همان باشد که خدا میخواهد تا شما را از عذاب جهنم در امان قرار میدهد. پیغمبر میفرماید: عملی، احسن العمل است که اولاً بر مبنای عقل کامل و ثانیاً بر مبنای ترس از خدا و ثالثاً بر اساس آگاهی از اوامر و نواهی اتفاق بیفتد.
آسانترین تفسیری که در آگاهی از اوامر و نواهی میگویند این است که هر تکلیفی که از ناحیه خدا صادر میشود دو مرحله دارد:
1. علم به شرایط تکلیف و اجزای عمل.
2. علم به آداب آن عبادت.
ما با دینی که پیامبر آورده است که همان را از ما میخواهند، فاصله زیادی داریم. هیچ وقت در تلاش نبودهایم. دینداری آسان نیست که اگر بود همه متدین میشدند. همین که همه متدین نمیشوند یعنی اینکه آسان نیست. اما همین دینی که آسان نیست، فوق طاقت بشر هم نیست. مشکل ما این است که در زندگی چیزی به نام هدف نداریم. نه برای دنیا هدفگذاری کردهایم و نه برای آخرت. متأسفانه در سطح خانواده نیز هدف نداریم. به همین دلیل است که مردم بعد از یک مدتی دچار روزمرهگی میشوند.
عملی که از عقل تام و ترس از خدا و از روی آگاهی باشد ثمره دارد؛ قرآن کریم میفرماید: «يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ» یعنی: تلاوت، یک حقی دارد. یعنی باید بر اساس اسرارش عمل کنیم. ما قرآن میخوانیم و مثل یهودیها هستیم و جلو و عقب میرویم و پایمان را دراز میکنیم که درست نیست. احسن العمل یعنی عملی که از این سه منشأ صادر شده باشد. امام زین العابدین از خداوند میخواهد که یک چنین چیزی داشته باشد.
تفسیر دوم: حضرت صادق علیه السلام در بیان احسن العمل فرمودهاند: «لَيْسَ يَعْنِي أَكْثَرَ عَمَلاً وَ لَكِنْ أَصْوَبَكُمْ عَمَلاً وَ إِنَّمَا الْإِصَابَةُ خَشْيَةُ اللهِ وَ النِّيَّةُ الصَّادِقَةُ وَ الْحَسَنَةُ» یعنی: مراد از احسن العمل، این نیست که بیشترین عمل در نامه عملتان باشد؛ بلکه مراد این است که صحیحترین عمل را به جای بیاورید. عمل صحیح، آن است که توأم با خشیت الهی باشد و همراه با نیت صادق و حسن باشد. احسن العمل یعنی اینکه در ناحیه نیت، نیتت صاف باشد و عملی باشد که توأم است با ترس از خدا.
نیت صادقه یعنی چه؟ «تَصفِیَةُ العَمَلِ عَن مُلَاحَظَةِ المَخلُوقینَ حَتَّی مُلَاحَظَةِ النَّفسِ فَلَا یَشهَدُ غَیرَ اللهِ». نیت صادق یعنی اینکه چیزی غیر از الله وجود نداشته باشد. دو رکعت نماز بخوانیم برای الله. یعنی انگیزه ما از روزه و نماز و انجام تکالیف، چیزی جز خدا نباشد. اینطور نباشد که من روزه میگیرم چون روزه بدنم را سالم نگه میدارد و فلان پاداش را دارد. من این عمل را انجام میدهم چون خدا از من خواسته است. از آن وقت که پانزده ساله شدی، پشت خط مسابقه هستی. وقتی پشت خط قرار گرفتی شلیک میکنند و حرکت شروع میشود. یعنی به شما فرصت میدهند که دو رکعت نمازی بخوانید که به هیچ چیزی نگاه نکنید.
اخیراً برای اینکه جوانها را وادار به نماز کنند به دنبال نتایج علمی نماز هستند که در آن پنج وعدهای که حضرت حق فرموده است نماز بخوانید، از طرف بیت الله یک مغناطیسی صادر میشود که .... جوانی که بخواهد به خاطر مغناطیس نماز بخواند و نه به خاطر خدا، همان بهتر که نخواند. پیامبر بلد نبود این حرفها را بزند؟ خداوند فرموده است: «أَلا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ». مغناطیس، قلب را آرام میکند؟ اینکه انکار قرآن است. یک تفسیر علمی از دین ارائه کردند تا جوانها متدین شوند.
نیت صادقه، آن نیتی است که نه پاداش عمل، انگیزه انجام عمل باشد و نه منافع عمل. اگر از شما پرسیدند چرا، بگویید چون خدا گفته است. آن گاه است که اگر وقت نماز برسد رنگ از صورت مبارک امام حسن مجتبی میپرد و استخوانهای بدنشان به لرزه میافتد. ما میگوییم چرا امام حسن آنطور بوده است؟ باید آنطور بود. باید آنطور باشیم.
این دو تفسیری که تا اینجا گفتیم برگرفته از روایات بود. این تفسیر سومی که خواهم گفت برداشت علمای دینی است که متخذ از قرآن است.
تفسیر سوم: مراد از احسن العمل این است: «أَیُّکُم أَحسَنُ إِستِقَامَةً عَلَی الأوَامِرِ» یعنی: کدام یک از شما بیشترین استقامت را در تکلیف دارد. خداوند در سوره مبارکه هود آیه 112 به پیامبرش فرموده است: «فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ» یعنی: در تکالیفت استقامت کن. استقامت در تکالیف برای عموم مکلفین در سه مرحله است:
1. استقامت پیش از عمل. این مرحله موجب میشود که نیت شما، نیت صادقه باشد.
2. استقامت همراه عمل. این مرحله موجب میشود که عمل درست انجام شده و جامع الآداب و الشرائط باشد.
3. استقامت پس از عمل. این مرحله، از همه سختتر است و باعث میشود شما عملتان را از آلودگیِ ریا حفظ کنید.
پس احسن العمل یعنی کدام یک از شما بیشترین مقاومت و استقامت را در اقامه یک عمل دارد که در مقام نیت و پیش از عمل درست باشد و در مقام شاکله عمل درست باشد یعنی همان باشد که خدا و پیامبر فرمودهاند و پس از عمل نیز درست باشد یعنی دچار ریا نشویم.
ما در تشهدم میگوییم: «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ». برخی میگویند ما یک عبارتی هم اضافه میکنیم و به ولایت حضرت علی شهادت میدهیم. این کار، عشق ورزیدن به علی نیست. این بی معرفتی به خدا است. خدایی که بیش از همه به علی عشق دارد بلد نبود اسم علی را در تشهد قرار بدهد؟
بعضی از ما طوری هستیم که وقتی عمل را انجام میدهیم دلمان میخواهد دیگران خبردار شوند در حالی که امام صادق میفرماید: «الْإِبْقَاءُ عَلَى الْعَمَلِ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ» یعنی: باقی ماندن بر عمل، سختتر از خود عمل است.
تفسیر چهارم: این تفسیر تقریباً مجموعهای است از آنچه بیان کردیم: «هُوَ سَترُ العَمَلِ مِنَ الخَلَائِقِ وَ تَصفِیَتُهُ عَنِ العَلَائِقِ» یعنی: احسن العمل، این است که هیچ کس اطلاع پیدا نکند و هیچ یک از علایق شخصی من در انجامش دخیل نباشد.