خوش اخلاقی

امام حسن مجتبی (علیه السلام):
﴿إنّ أحسَنَ الحَسَنِ الخُلقُ الحَسَنُ﴾. (1)؛ همانا نيك ترين نيكويى، خوى نيكوست.
خوش خلقی از کرامت های بزرگ انسانی است که درتمام ادیان الهی مورد مدح و فراتر از آن در بین تمام انسان ها یک کمال محسوب می‎شود و فوائد دنیایی فراوانی برای صاحب اخلاق خوش در دنیا وجود دارد. البته تعریف روشن از مفهوم حسن خلق و تبیین مصادیق حسن خلق فرصت و مجال دیگری می‎خواهد که ما در این جا در صدد توضیح آن نیستیم بلکه می‌خواهیم در کنار معنای ابتدایی حسن خلق به بعضی از نکته های مهم آن بپردازیم.
در یک تعریف ساده عرفی میتوانیم حسن خلق را به هم زیستی مناسب و مورد پسند و مطابق با ارزش های درست انسانی یک فرد با جامعه اطراف خود اعم از خانه و خانواده و در مقیاس بزرگ تر یک جامعه معنا کنیم. به بیان دیگر خوش اخلاق کسی است که انسان ها در ارتباط با او طبق معیار های انسانی راحت و راضی هستند.
اما چرا امام حسن (علیه السلام) حسن خلق را بهترین بهترین ها می‎داند و حتی در بعضی روایات فرد بد اخلاق و بی ادب، بی دین معرفی شده است؟ برای درک بهتر این قضیه بهتر است مقداری به خود انسان و نوع ارتباط او با اطرافش نگاهی بیندازیم.
نکته اول و مهم که باید به آن توجه داشت این است: حسن خلق کلیدی برای گشودن اولین و مهم ترین درب های ارتباطی دو انسان با یکدیگر است. انسان برای ارتباط با هر شخصی به دو هم گونی و نزدیکی نیاز دارد: 1)نزدیکی روحی 2) فکری.
در این بین ارتباط روحی مقدم و موثر از ارتباط فکری است. چرا که خداوند اساس و خشت انسان را با محبت و از جنس محبت عاطفی و روحی آفریده است و انسان ها بیش از این که با افکار خود زندگی کنند با امیال روحی خود زندگی می‎کنند. راوی از امام صادق (علیه السلام) پرسید ماهیت دین چیست؟حضرت فرمودند: ﴿هل الدین الا الحب و البغض؟﴾ (2). آیا دین چیزی جز حب و بغض است؟
به معنایی می‏توان گفت دین چیزی جز هدایت احساسات در مسیر صحیح است؟ از این رو خدای متعال در قرآن کریم به پیامبرش (صل الله و علیه و آله) فرموده: ﴿فبما رحمة من الله لنت لهم. لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک﴾ (3). پس به سبب رحمت الهی تو بر آنان نرم و مهربان گشتی. اگر تو تند خو و سنگ دل بودی به درستی که مردم از دور تو پراکنده میشدند. خداوند در این آیه میفرمایند اگر پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم مهربان نبودند در واقع راه ارتباطی ایشان با مردم بسته بود و مردم از اطراف ایشان پراکنده میشدند و اساسا پیامبر به هدف اصلی نبوت یعنی هدایت مردم نمی‌رسیدند.
شهید مطهری (ره) قصه ای در این زمینه نقل می‎کنند که لطافت خاصی دارد. ایشان می‌فرمایند روزی ابوعلی سینا دانشمند بزرگ با شاگردش بهمنیار بودند. بهمنیار بعد از دیدن عظمت علمی بوعلی در فکر فرو رفت و به استادش گفت در این فکر هستم که اگر شما با این عظمت علمی ادعای نبوت کنید همه مردم قبول می‏کردند و تابع شما می‏شدند. بوعلی در این هنگام لبخندی زد و به بهمنیار گفت تو سخت در اشتباهی به زودی تو را به اشتباهت مطلع می‏کنم. شب شد و زمستان سردی بود. بوعلی شاگردش را از خواب بیدار کرد و گفت من مقداری آب میخواهم برو از بیرون خانه برایم بیاور. بهمنیار که دید هوا سرد است شروع به بهانه آوردن کرد و هر چه بوعلی اصرار کرد او یک بهانه آورد. پس بوعلی که به مقصود خود رسیده بود رو به شاگردش گفت دیدی اشتباه می‏کردی؟ تو که شاگرد منی حاضر نشدی یک لیوان آب برایم بیاوری چه طور مردم تابع من میشوند؟ انبیا بیش از فکر مردم روح آن ها را تسخیر میکنند (4). بنابر این در کار روحی اولین و مهم ترین درب ورودی روح و کلید آن محبت و نرم خویی است تا ارتباط دو انسان با یکدیگر شکل بگیرد و در مرحله بعد افکار منتقل شود.
بنابر این هر کس خوش خلق بود ابزار تسخیر روح مردم را در دست خود خواهد داشت و هر که روح مردم را در اختیار بگیرد زندگی او راحت و شیرین خواهد بود چرا که انسان مجبور به ارتباط با مردم است و همچنین در تمام مشکلات مادی و معنوی انسان ها با دل و روح خود در کنار چنین شخصی خواهند بود و مرهمی بر درد ها و مشکلات او خواهند بود. از همین جهت است که مثلا در روایات داریم شخص مهربان و خوش خلق روزیش زیاد می‌شود یا حضرت صادق (علیه السلام) در روایتی فرمودند: «نيكى كردن وخوش خويى خانه ها را آباد وعمرها را زياد مى كند» (5).
پس شخص خوش اخلاق در معرض این است که تمامی خیرات دنیا متوجه وی شود. این ها از باب نمونه است و می‌توان گفت فرد خوش اخلاق با اخلاق خوبش خوشبختی دنیا را نصیب خود کرده است و نتیجه دنیایی آن به انسان حتی غیر مؤمن هم تا حدودی خواهد رسید.

۱. صدوق، الخصال: ج ۱، ص ۲۹.
۲. کلینی، اصول کافی، ج ۲ ص۱۵۸.
۳. قرآن کریم،ذآل عمران، ۱۵۹.
۴. شهید مطهری، سیره نبوی.
۵. مجلسی، بحار، ج ۷۳، ص ۳۹۵.